ผึ้งจะมีอารมณ์ไหมนะ?!

6 ปีที่ผ่านมา

โดย เจ้าของร้าน

เคยคิดกันไหมคะว่าผึ้งโกรธได้ไหม? จะดีใจได้หรือเปล่า?

อารมณ์เป็นส่วนหนึ่งของสัตว์เลี้ยงลูกด้วยนมโดยทั่วไป มนุษย์เราก็เช่นกัน เป็นส่วนหนึ่งในชีวิตมาตั้งแต่ก่อนลืมตาดูโลก จนเรารู้สึกเคยชินกับสิ่งที่เรียกว่า "อารมณ์"

เคยชินเสียจนตอนเป็นเด็ก ใครบางคนก็คิดไปเองว่าตุ๊กตาตัวโปรดของคุณจะโกรธ หรือเหงาไหมนะ ตอนที่คุณทิ้งมันไว้ที่บ้าน แล้วออกไปเที่ยวกับครอบครัวใช่ไหมคะ

พอโตขึ้น ได้เรียนรู้อะไรมากขึ้น คุณก็คงจะเลิกคิดแล้วว่าของเล่นสมัยเด็กของคุณจะคิดยังไงกับคุณ คุณได้รู้ว่าสมองของสิ่งมีชีวิตต่างๆ มีขนาดต่างกัน มีเซลล์ประสาท และระบบประสาทที่ซับซ้อนมากน้อยไม่เท่ากัน และคิดได้แล้วว่าตุ๊กตาของคุณเป็นสิ่งไม่มีชีวิต

ระบบประสาทและสมอง ที่ทำให้เกิดอารมณ์ รวมกับประสบการณ์ชีวิต ที่ทำให้เกิดการเรียนรู้เพื่อแก้ปัญหาและพัฒนาตัวเองของมนุษย์ ทำให้มนุษย์มีสิ่งที่เรียกว่า "บุคลิกเฉพาะตัว" หรือ "ปัจเจกทางอารมณ์" มีความสามารถที่จะ ตัดสินใจ เลือกทำ เลือกไม่ทำ เลือกตามน้ำ หรือเลือกแหกกรอบด้วยตัวเราเอง

แล้วแมลงอย่างผึ้งหละ??
อืม... เช้ามาก็บินออกหาอาหาร ได้อาหารมาก็เก็บเอาไว้ในรัง แล้วก็เลี้ยงตัวอ่อน ซ่อมรังที่ผุพัง ป้องกันศัตรู ออกไข่ ระบำไปมาดุ๊กๆ ดิ๊กๆ เพื่อสื่อสารให้เพื่อนๆ ใช้ทางลัดบินไปถึงอาหารได้เร็วขึ้น ทำแบบนี้ซ้ำๆ กันไปในทุกๆ วัน จนเราพาลคิดไปว่าแมลงน้อยที่ดูขยันขันแข็งพวกนี้ มันคือโดรนบิน ที่ถูกโปรแกรมเมอร์อัจฉริยะ ที่เรียกว่า "กลไกทางธรรมชาติ" คอยควบคุมและเขียนโปรแกรมให้พวกมันบินใช้ชีวิตแบบนี้ต่อๆ กันไปเรื่อยๆ แต่นั่นคงเป็นแค่มุมมองของมนุษย์ที่มีต่อแมลงทั่วไป

แต่กับนักวิทยาศาสตร์บางกลุ่ม พวกเขาไม่คิดแบบนั้นค่ะ พวกเขาคิดว่าการศึกษาพฤติกรรมของพวกแมลงอย่างผึ้งนั้น ทำให้สามารถเข้าใจระบบประสาทและสมองมากขึ้น

แอนดรูว์ บาร์รอน (Andrew Barron) นักกีฏวิทยาจากมหาวิทยาลัย Macquarie University ได้กล่าวเอาไว้ว่า “ผึ้งมีพฤติกรรมที่แยบยล เรียกได้ว่าสูสีกับสัตว์เลี้ยงลูกด้วยนมในบางมิติเลยทีเดียว หากคุณพินิจพิเคราะห์พวกมันด้วยสายตาที่ละเอียดลออสักหน่อย"

ผึ้งมีขนาดสมองเท่ากับเมล็ดคัสตาร์ด หรือเมล็ดผักกาด มีเซลล์ประสาท 1 ล้านเซลล์ ในขณะที่มนุษย์มีเซลล์ประสาทราว 1 แสนล้านเซลล์ ซึ่งมากกว่าผึ้งหลายเท่า ทว่าพวกมันสร้างสิ่งที่แม้แต่มนุษย์ยังต้องทึ่งอีกมากมาย เพราะอะไร? เพราะกลไกทางธรรมชาติที่สมบูรณ์แบบ?

หรือแท้ที่จริงแล้วพฤติกรรมที่ซับซ้อมพวกนี้มีอะไรที่พิเศษคอยกระตุ้นอยู่เบื้องหลัง อย่างเช่น "อารมณ์"?!

นักวิทยาศาสตร์กับงานวิจัยด้านพฤติกรรมแมลงของพวกเขาได้ค้นพบเรื่องน่าตื่นเต้นเกี่ยวกับพฤติกรรมของพวกผึ้งด้วยค่ะ พวกเขาพบว่าผึ้งมีความสามารถในการเรียนรู้ โดยเฉพาะการเรียนรู้ด้านสังคม และสามารถทำหน้าที่การเป็นพลเมืองได้อย่างดีเยี่ยม มีทักษะการแยกแยะรูปทรงและสีสัน หรือแม้แต่ความสามารถทางคณิตศาสตร์ง่ายๆ ใช้แก้ปัญหาง่ายๆ ได้ ทว่าพวกมันก็มีความเป็นปัจเจกได้เช่นเดียวกับมนุษย์ ผึ้งสามารถ "เลือก" ที่จะ "แหกกรอบ" ได้เช่นกัน

นักนิเวศวิทยาเชิงพฤติกรรม Olli Loukola จากมหาวิทยาลัย Queen Mary University of London ได้นำผึ้งบัมเบิ้ลบีมาทำการทดลอง โดยแบ่งพวกมันเป็นสองกลุ่ม กลุ่มแรกให้พวกมันเรียนรู้การเลี้ยงบอลเข้าประตู (ประตูที่ว่านี้เป็นหลุมขนาดเล็กๆ) ถ้าพวกมันทำสำเร็จพวกมันจะได้รับน้ำหวานเป็นการตอบแทน

ผึ้งกลุ่มที่สองให้พวกมันเป็นผู้ชม พวกมันมีหน้าที่ "เฝ้ามอง" ผึ้งกลุ่มแรก เล่นฟุตบอลกันไปชั่วระยะเวลาหนึ่ง หลังจากนั้นพวกเขาก็นำผึ้งกลุ่มที่สองมาเล่นฟุตบอล เช่นเดียวกับผึ้งกลุ่มแรก ผลที่ได้คือ หลังจากที่พวกมัน ดูผึ้งกลุ่มแรกเลี้ยงบอลลงหลุมเพียง 3 ครั้งเท่านั้น พวกมันสามารถทำได้แทบจะทันที และทำได้เร็วกว่าผึ้งกลุ่มแรกมาก นั่นทำให้เราเห็นว่าผึ้งมีการเรียนรู้เช่นเดียวกัน

ผลการวิจัยนี้ทำให้เราต้องทำความเข้าใจกับทักษะการเรียนรู้ของสิ่งมีชีวิตต่างๆ เสียใหม่ จากที่เมื่อก่อนเราเข้าใจว่า มีเพียงสัตว์ที่มีกระดูกสันหลังเท่านั้นที่จะมีทักษะการเรียนรู้ แม้แต่แมลงอย่างผึ้งที่มีสมองขนาดเล็ก ก็ยังสามารถมีทักษะนี้ได้เช่นกัน

งั้น เราจับพวกมันมาแบ่งเป็นสองทีมแล้วแข่งบอลกันเลยดีไหม?!
“น่าจะได้นะ แต่เราต้องศึกษาก่อนว่า ทำอย่างไรให้ผึ้งส่งบอลต่อด้วย ส่วนใหญ่มันชอบเลี้ยงเดี่ยวซะมากกว่า” Olli Loukola กล่าว

ผึ้งตัดสินใจได้ด้วยตัวของมันเองผึ้งสามารถเลือกทำสิ่งที่เรียกว่า "ช่างแม่ง" ได้ด้วยค่ะ ก็ถ้าทำแล้วไม่ได้ ไม่ดี ไม่โอเค จะทำต่ออีกทำไม หลายคนอาจเคยเห็นรูปภาพเส้นสองเส้นที่มีขนาดความยาวเท่ากัน เพียงแต่ทำให้ดูเหมือนไม่เท่ากัน แล้วก็ถูกถามว่าเส้นไหนยาวกว่ากันใช่ไหมคะ

คล้ายกันค่ะ แอนดรูว์ ได้ทดลองให้ผึ้งแยกเส้นสองเส้นที่เขากำหนดขึ้นมา โดยวางให้มันเหลื่อมกันนิดหน่อย แล้วลองดูว่าผึ้งจะแยกถูกหรือไม่ หากพวกมันแยกได้ถูกก็จะได้รับน้ำหวาน ถ้าแยกผิดก็จะทำโทษด้วยการให้น้ำรสขม ทว่าเส้นสองเส้นนั้นมีขนาดเท่ากัน ซึ่งผึ้งเองก็ทราบดี แต่ที่ฮากว่านั้นคือ พวกผึ้ง "ช่างแม่ง" พวกมันไม่เลือกเส้นไหนเลยแล้วก็บินหนีไปซะเฉยๆ

เรียกได้ว่าโปรแกรมเมอร์ที่เรียกว่ากลไกตามธรรมชาติไม่ได้โปรแกรมให้พวกแมลงเหล่านี้มีพฤติกรรมตรงไปตรงมามากนัก พวกมันสามารถตัดสินใจเองได้ว่าจะไปหรือไม่ไป จะทำหรือไม่ทำ จากที่พวกนักวิทยาศาสตร์เปรียบพวกผึ้งไว้เหมือนกับโดรนที่ถูกโปรแกรมให้บินไปตามทิศทางที่โปรแกรมเมอร์ต้องการ กลับกลายเป็นว่าพวกมันมีความคิดที่ซับซ้อนและสามารถถูกผลักดันให้ทำสิ่งต่างๆ ด้วยปัจจัยอื่นๆ คล้ายกับอารมณ์ของมนุษย์ ทั้งความรู้สึกพอใจ ไม่พอใจ มีกำลังใจ ฮึกเหิม และช่างแม่ง

การตอบสนองต่อสิ่งเร้าต่างกัน = มีอารมณ์?!

มนุษย์ตอบสนองต่อสิ่งกระตุ้นเดียวกันด้วยพฤติกรรมต่างกัน โดยมีตัวแปรคืออารมณ์ เช่น เมื่อคุณผู้ชายแซวภรรยาเล่นว่า น้องสาววันนี้สวยจังเลยให้พี่ไปส่งไหมจ๊ะ คุณคิดว่าภรรยาคุณจะตอบสนองคุณแบบไหนคะ บางทีถ้าอารมณ์ดีภรรยาอาจจะรับมุก หรือทำท่าเขินอายตีแปะไปที่แขนคุณซักทีสองทีแก้เขิน หรือถ้าอารมณ์ไม่ดีภรรยาคุณก็อาจจะตอบกลับด้วยการด่าซะหูชา หรือถ้ายิ่งเป็นวันนั้นของเดือนคุณอาจจะโดนสากหรือปังตอปาหัวทันทีที่แซวจบ

บางคนที่กำลังอ่านบทความนี้อาจจะกำลังคิดในใจว่า ไม่ว่าจะแซวไม่แซว พูดดีหรือไม่ดี ก็มีสิทธิ์โดนบาทพระนางได้ตลอด

ผึ้งเองก็เช่นกันค่ะ พวกมันตอบสนองต่อสิ่งเร้าได้เช่นกันเหมือนกับมนุษย์ โดยการทดลองนี้ พวกนักวิทยาศาสตร์ ให้น้ำหวานกับผึ้งที่บินได้ไกลที่สุด และมันเรียนรู้ได้ว่าถ้าพวกมันยิ่งไปไกลมากเท่าไหร่พวกมันจะได้รับการตอบแทนที่คุ้มค่ามากยิ่งขึ้น ทำให้พวกมันผลักดันตัวเองจนทะลุขีดจำกัดของตัวเอง ไปได้เรื่อยๆ ถือเป็นการตอบสนองเชิงบวก

ในทางตรงกันข้ามพวกนักวิทยาศาสตร์พยายามจำลองสถานการที่ผึ้งต้องเจอกับศัตรูตามธรรมชาติต่อเนื่องเพื่อให้เกิดความกลัว ทำให้ผึ้งไม่กล้าออกไปหาอาหาร เป็นการกดดันให้พวกมันไม่ออกไปทำสิ่งเดิมๆ และพวกมันส่วนใหญ่ก็เป็นเช่นนั้น

ทำให้เห็นว่าพวกผึ้งเองก็มีระบบสมองแบบพื้นฐานไม่ต่างจากมนุษย์ มีความสุข ความพอใจ ที่มาจากสารโดปามีน และเมื่อมันพอใจ จากสิ่งที่ได้รับตอบแทน พวกมันก็เกิดความกล้า ความฮึกเหิมนำไปสู่การผลักดันตัวเองให้ทำในสิ่งที่เกินขีดความสามารถไปได้อีกเรื่อยๆ ในขณะที่ฮอโมนคอร์ติซอล ก็ทำให้พวกมันเกิดความกลัวได้เช่นกัน

แม้ว่าจะมีงานวิจัย หรือการทดลองหลายๆ แบบเกิดขึ้นอย่างที่กล่าวมาแล้วนั้น พวกนักวิทยาศาสตร์ก็ยังคงต้องถกเถียงกันต่อไปว่า สิ่งที่ทำให้พวกผึ้งตอบสนองต่อสถานการณ์ต่างๆ และแก้ปัญหาได้นั้น คืออารมณ์จริงๆ หรือไม่ หรือจริงๆ แล้วอารมณ์ เกิดขึ้นได้โดยไม่จำกัด จำนวนเซลล์ประสาท หรือขนาดสมอง เพราะในเมื่อผึ้งและแมลงอื่นๆ ไม่มีสมองส่วน prefrontal cortex ที่มีผลต่อการตัดสินใจและการวางแผน เหมือนกับสิ่งมีชีวิตที่มีวิวัฒนาการสูงอย่างมนุษย์เรา แต่พวกมันก็ยังสามารถแก้ปัญหา ตอบสนองและวางแผนได้

บางทฤษฎีพยายามตอบคำถามนี้โดยการบอกว่าพวกแมลงไม่ได้ใช้แค่สมองในการตอบสนองสิ่งรอบตัวเพียงอย่างเดียว แต่ใช้เซลล์ประสาทที่มีอยู่ทั่วร่างกายในการตอบสนองสิ่งรอบตัวตางหาก

บางคนอาจจะสงสัยว่าทำไมเราต้องมานั่งสังเกตการกระทำของสิ่งมีชีวิตเล็กๆ พวกนี้ด้วย พวกนักวิทยาศาสตร์ไม่ได้ทำไปเพราะความสนุก การเริ่มต้นจากสิ่งเล็กๆ สามารถต่อยอดงานวิจัยของพวกเขา เช่น การทำความเข้าใจระบบประสาทของแมลงเพื่อนำไปสู่การแก้ไขโรคทางประสาทของมนุษย์ที่มีระบบประสาทซับซ้อนกว่าก็ได้ เช่น พาร์กินสัน อัลไซเมอร์ โรคความจำเสื่อม หรือโรคทางอารมณ์อื่นๆ ในอนาคตเราอาจจะสามารถไขความลับของสมองที่ซับซ้อนของเราให้กระจ่างได้ด้วยการศึกษาจากสัตว์อื่นก็เป็นได้